4.6 Variable Substitution im Bereichsintegral

Definition:

Y  sei eine Parametertransformation: Y(U *) = U,Y(G*),Y  sei injektiv und stetig differenzierbar, detY(q,j) /= 0(> 0)  .

    (    )
       Y1
Y =    Y2 , (  )   (        )
  u      Y1(q,j)
  v  =   Y2(q,j)

         (             )
  '        D1Y1   D2Y1
Y (q,j) =  D1Y2   D2Y2 ,     '
detY (q,j) = (D1Y1D2Y2 - D1Y2D2Y1)  (q,j)

         integral  integral 

I(G) =       d(u,v)
      G=Y(G*)

           (    )                                     (       )
@G*=  r(t) =  q(t)  mit a < t < b, @G : R(t) = Y(q(t),j(t)) = Y1(r(t)) mit a < t < b
             j(t)                            --  --     Y1(r(t))
                                              r(t)

         integral  integral           gf        integral b             '
I(G) =       d(u,v) =  u dv =  Y1(r(t))(Y2-o-r)-(t))dt
      G=Y(G*)       @G       a            R'2(t)

(Y2 o r)'(t) = Y'2(r(t))r'(t)=  \~/ Y2(r(t)).r'(t)
             -(1,2)  (2,1)

 integral  integral         integral b (              )          integral                gf 
   d(u,v) =    Y1(r(t)) \~/ Y2(r(t)) .r'(t)dt=   (Y1 \~/ Y2).ds =  (Y1D1Y2  dq+Y1D2Y2 dj)
G          a                    ds|@G*  @G*             @G*

Nun wenden wir noch den GAUßschen Integralsatz an:

  gf                             integral  integral 
    (Y1D1Y2- dq +Y1D2Y2- dj) =    [D1(Y1D2Y2)-- D2(Y1D1Y2)] d(q,j)
@G*    v1          v2         G*          detY'(q,j)

d(u,v) = |det(Y'(q,j)|d(q,j)

Satz:

Y,U,U *,G,G*  sei wie vorher. f = f(u,v)  sei stetig auf U  . Dann gilt:

   integral   integral                integral  integral 
       f(u,v)d(u,v) =   f (Y(q,j))detY'(q,j)d(q,j)
G=Y(G*)              G*


In HM I hatten wir:
     *            integral             integral         '
Y : I  '-->   I  :      f(u)du =   f(Y(q))Y  (q)dq
     q     u  I=Y(I*)         I*

Satz:

Es gelten die gleichen Voraussetzungen wie vorher auch. Dann erhält man:

        integral  integral      integral  integral                             integral   integral 
I(F) =    do =    ||D  r(q,j) ×D  r(q,j)||d(q,j) =    ||D r(u,v)× D r(u,v)||d(u,v)
                     1         2                    1         2
       F       U*                              U------------  -------------
                                                           f(u,v)

 integral  integral                integral  integral 
    f(u,v) d(u,v) =    f(Y(q,j))detY'(q,j)d(q,j)
                   *
 U                U

Berechne mit der Kettenregel: D1r(q,j)× D2r(q,j)  mit r.Y = r  .

Beispiel:
         (    )
            x3             3
v(x,y,z) =  x2y  ,(x,y,z)  (-  R
           x2z

Wir betrachten              2   2
F = {(x,y,z)| x + y  = 1,0 < z < 1} : Hierdurch wird ein beschränktes Gebiet      3
G < R  berandet. Gesucht ist der Fluß f  von v  durch F  nach außen bezüglich G  :

     integral  integral 
f =    v.N do
    F

NF  sei die Einheitsnormale nach außen, F1  die Seitenfläche und F2  , F3  die Deckflächen.

            (     )
              cosu
F1 : r(u,v) = sin u  f¨ur 0 < u < 2p und 0 < v < 1
               v

Wir rechen dies nach:

                                            (cos u)
N = D r(u,v)× D r(u,v)---------1----------=   sin u
     1          2     ||D1r(u,v)× D2r(u,v)||      0

v.NF  = cos2u, do = d(u,v)
    1

 integral 
   v.N do = p

F1

           (r cosf)      (1 )
F2 : r(r,f) = rsin f ,N =   0
               1           0

 integral 
            p-
  v .N do = 4
F2

 integral  integral 
   v .N do = 0
F3

4.6.1 Der STOKESsche Integralsatz in  3
R

Voraussetzung 1:

Voraussetzung 2:

Voraussetzung 3:

  1. @U  sei positiv orientiert. Damit liegt T  fest. Dann ist die Richtung von N  die Richtung von D1r(u, v)× D2r(u,v)  .
  2. v _L T  in der Tangentialebene und ist nach außen bezüglich auf F  gerichtet. N  hat die Richtung von v × T  .

Wir wollen dies nun nachrechnen:

 integral  integral  (    )       integral  integral  (   )
    \ ~/  ×f .do =      \~/  × f (r(u,v)).(D1r(u,v)× D2r(u,v))d(u,v)
                     ----------------  ----------------
F                U                   (*)

(*)  geht nun durch Vertauschung der Faktoren des Skalarproduktes über in:

                     (     )
(D1r(u,v)× D2r(u,v)).  \~/ -×-f (r(u,v))
         a× b           c×d

                           [             ]    (      )    (     )
(a×b).(c× d) = a.(b× (c×d)) = c (b.d)c- (b.c)d = b. (a .c)d - a. (b.c)d

Angewendet auf unsere Rechnung ergibt:

        (              )                 (            )
D2r(u,v).(D1r(u,v). \~/ )f (r(u,v))-D1r(u,v). D2r(u,v). \~/ )f (r(u,v)) = (*)

(f .r)(u,v) = f(u,v)
  f

         [                ]
f'(u,v) =  D1f(u,v),D2f(u, v)
 -- --
 (3,2)

                             (                  )                   (             )
                               D1f1  D2f1  D3f1                       D1r(u,v). \~/ f1
D1f(u,v) = f'(r(u,v))D1r(u,v)=  D1f2  D2f2  D3f2  (r(u,v)).D1r(u,v) =  D1r(u,v). \~/ f2 =
           --- ---  --- ---    D1f3  D2f3  D3f3                       D1r(u,v). \~/ f3
          [( (3,3)    (3,1)) ]
        =   D1r(u,v) . \~/    f (r(u,v))
(4.3)

Nun folgt:

         (              )                  (             )
D2r(u,v).  (D1r(u,v). \~/ )f (r(u,v))- D1r(u,v). D2r(u,v). \~/ )f (r(u,v))
          ----------  ----------            ---------- ----------
                  D1f(u,v)                           D2f(u,v)

 integral  integral  (   )       integral   integral  (                                   )
     \~/  × f .do =     D2r(u,v).D1f(u,v) - D1r(u,v).D2f(u,v) d(u,v) =
                     ------------------ ------------------
F                U        (      )         (          )
                        D1 f-.D2r-(u,v)-D2 -f.D1r(u,v)-
                                v2               v1
                  gf  (                  )    gf 
              =     f .D1rdu + f.D2r dv  =   f .(D1r du+ D2r dv) =
                @U                        @U
                  integral b
              =    f(w(t)).(D1r(w(t)) .u'(t)+ D2r(w(t)).v'(t))dt
                t=a         --------------'--------------
                                         r(t)
(4.4)

Nun führen wir eine Zwischenrechnung durch:

                                      (  ' )     integral b               gf 
r'(t) = r'(w(t))w'(t) = [D1r(w(t)),D2r(w(t))] u('t) =   f(w(t))r'(t)dt =   f.ds
                                        v(t)   t=a              @F

Beispiel:

f  ,g  seien skalare Felder:

           3   3   2
f(x,y,z) = x - y + z

g(x,y,z) = x+ y+ z

F = {(x,y,z)|x2 + y2 + z2 = 1,z > 0}

Zu berechnen ist:

      integral  integral                 integral  integral 
J :=    ( \~/ f × \~/ g).do =     ( \~/ f ×  \~/ g).N do

     F                   F

N  ist die Einheitsnormale auf F  mit nichtnegativer z  -Komponente.

1.Möglichkeit:
 \~/ f ×  \~/ g =  \~/  × v

                  (   )
Wa¨hle v = f \~/ g :  \~/ × f \~/ g =  \~/  ×(f \~/ g)+\ ~/ × (f \~/ g) = ( \~/ f )×( \~/ g)+f ( \~/ -×-( \~/ g))
                                                                o

     integral  integral                gf            integral 2p            (1)  ( - sint)
J =     \~/  × (f \~/ g) .do = f  \~/ g .ds = (x3- y3 + z2) 1  .   cos t  dt =
                                                  1       0
    F2p                @G          0
     integral    3     3                 [6 ]2p   3
  =  (cos t- sin t)(cost - sint)dt = 8 t   = 2p
    0                                0
(4.5)

2.Möglichkeit:
{(x,y,z)|x2 + y2 < 1,z = 0}

                                                      (  )
     gf            integral  integral  (      )         integral  integral   (        )   0
J =   f \~/ g .ds =     \~/ f ×  \~/ g do =           \~/ f ×  \~/ g . 0  d(x,y) =
   @F           F                x2+y2<1,z=0             1
       integral  integral   (  3x2)   (1 )  (0 )             integral  integral 
  =           - 3y2  ×   1  .  0  d(x,y) =         (3x2 + 3y2)d(x,y)
               2z       1     1
   x2+y2<1,z=0                            x2+y2<1,z=0
(4.6)

Mit Polarkoordinaten erhält man:

x = rcost,y = rsin t

0 < r < 1,0 < t < 2p

   integral 1  integral 2p                1  3
3       r2 .rdtdr = 3 .2p. 4 = 2 p
 r=0t=0

(siehe Induktionsgesetz, LENZsche Regel)

4.6.2 Substitution der Variablen im Volumenintegral

                           ( )
                            x
v : G  (_  R3 '--> R3 : Y(u,v,w) = y
                            z

v  sei injektiv, stetig differenzierbar und es gelte detY(u,v,w) /= 0  mit (u,v,w)  (-  G  .

 integral   integral  integral                  integral  integral  integral  (  )
     f(x,y,z)d(x,y,z) =      f o Y (u,v,w)detY'(u,v,w)d(u,v,w)
Y(G)                    G

Man kann dies auch anders schreiben, wenn man mehr Übung hat:

  integral            integral  (    )
    f(x)dx =    f o Y (u)detY'(u)du
Y(G)         G

Beispiel:

Hier gibt es nun ein Beispiel zu Kugelkoordinaten u = r  , v = f  , w = h  :

          (x )   (r cosfcosh)
Y(r,f,h) =  y  =   rsin fcosh  ,r > 0,0 < f < 2p,-p-< h < p-
            z        rsinh                      2       2

Man findet übrigens in vielen Büchern auch:

          (r cosf sinh )
Y(r,f,h) =  rsinf sinh
              rcosh

Es kommt in Anwendungen sehr häufig vor, daß man kugelsymmetrische Funktionen integrieren muß:

f = f(t),t  (-  R

g(x,y,z) = f(||x||),r2 > r1 > 0
  -- --
    x

                       (                                       )
       integral                        integral   integral  integral 
I =       f(||x||)dx      =              f ( V~ x2-+-y2-+z2) d(x,y,z)
                             V~ -------
   r1<x<r2               r1< x2+y2+z2<r2

     integral 2p  integral r2 integral p2                        integral r2
I =         f(r)r2 cosh dhdr df = 2p .2.   f(r)r2dr
          p
   f=0 r1 -2                          r1

Als Funktion f(r)  hat man nun beispielsweise:

       r3
f (r) = e

                 integral             3              integral 1
r1 = 0,r2 = 1 :       ex2+y2+z22 d(x,y,z) = 4p  er3r2 dr =  4 p(e - 1)
            x2+y2+z2<1                       0        r=r33

Zusammenfassung:

Zusammenfassend haben wir nun:

STOKESscher Satz:             (   )
              v1             integral  integral  (    )           gf 
G  (_  R2 : v = v2   (-  C1(G) :     \~/  × v ezd(x,y) =  v.ds
              v3            G                   @G

Integralsatz/GAUßscher Satz:     ( w1 )    1      integral   integral              gf 
w =   w2    (-  C (G) :    \~/  .wd(x,y) =  w .N ds
                    G              @G

STOKESscher Integralsatz: v  : FR3  :  integral  integral  (    )         gf 
      \~/  × v .N do =  v .T .ds
 F                @F

GAUßscher Integralsatz im  3
R  :  integral   integral  integral         integral  integral 
      \~/  .w dt = O@G w .Ndo
  G